Denilebilir ki İslam filozofları arasında en fazla etki bırakmış olanı Suhrewerdî'dir. Düşünceleri ve felsefesi ile kendisinden sonraki birçok Müslüman veya Avrupalı filozofa yol açmıştır. Felsefesi incelendiğinde ardıllarının ondan bir hayli ilham aldığı gerçeği ile yüz yüze kalıyoruz. Onun felsefesi aynı zamanda bir ekoldür. “İşrakî felsefe” veya “işrakîyyun” olarak bilinen felsefi ekolün kurucusudur Suhrewerdî.Adı Yahya b. Hebeş-i Emirek'tir. Künyesi Şeyh Şihabuddin Ebu'l Fütuh Yahya b. Habeş-i Emirek Surewerdi-yi Maktul'dür. Pek çok ilim dalının kurucusu olduğu ve de karanlıkta kalmış gerçekleri aydınlığa kavuşturduğu için ona “Kapıları Açanların Babası” anlamına gelen “Ebu'l Fütuh” lakabı verilmiştir. Ve yine yaşadığı dönemde emsalsiz ve de paha biçilemez bir şahsiyet olduğu için ona dinin yıldızı anlamına gelen “Şihabuddin” lakabı da verilmiştir. Öldürüldüğü için de künyesine “maktül” sıfatı eklenmiştir. Fakat o daha çok Suhrewerdî olarak tanınmıştır ve bu isim de doğduğu yer olan Suhrewerd'den alınmıştır. Suhrewerd bugün İran'da; Zencan'a bağlı, Tebriz ile Tahran arasında küçük bir yerleşim yeridir.
Suhrewerdî bilge bir ailedendir. Örneğin amcası meşhur Abdülkadir Suhrewerdî'dir. Babası kadı idi ve Suhrewerdî daha altı yaşındayken uğradığı iftiradan ötürü idam edilmişti. Keza Fatih Sultan Mehmet'in hocası olan Akşemseddin, Suhrewerdî'nin torunudur. Akşemseddin, Suhrewerdî'nin oğlu olan Hamza Suhrewerdî'nin oğludur. Suhrewerdî'nin doğum tarihi ile ilgili farklı zamanlar gösterilir kaynaklarda fakat ekseriyet ile yaşamı 1115-1191 tarihleri arasıda kabul edilir. O da babası gibi zamanın hükümdarları tarafından öldürülmüştür. Va fakat onu öldürten meşhur Kürt komutan ve devlet adamı Selahaddin-i Kurdî'dir.
Suhrewerdî işrakî (aydınlanma) olarak adlandırılan ve kurucusunun kendisi olduğu yeni bir ekol kurmuştur. Bu ekol daha sonra Avrupalı ve Ortadoğulu pek çok filozofu etkilemiştir. Sözgelimi H. Bergson, Entüisyonizm olarak bilinen sezgici felsefesini Suhrewerdî'den ilham ile kurmuş ve geliştirmiştir. (Çağdaş filozof M. Heidegger'in ziyaretine gelen bir felsefeci dostu “senin ontoloji görüşlerini daha önce ifade eden biri var” der, Heidegger “kimdir?” diye sorunca “ünlü Müslüman filozof Suhrewedî” cevabını alır. ç.n.) Suhrewerdî ardıllarını etkilediği gibi öncüllerinden de etkilenmiştir. Özellikle de Zerdeşt ve Mazdek'ten etkilenmiştir. Biliyoruz ki Suhrewerdî'nin felsefesinin temelinde aydınlık kavramı vardır, bu şekilde kavramsallaştırılmıştır. O bu kavramı Zerdeşt'ten almış ve bu kavram ile felsefesini başlatmıştır. Suhrewerdî'ye göre insan düşünce ile, bilinç ile hakikate ulaşamaz. Hakikatin ilmine ulaşabilmek için sezgiye ve ilhama ihtiyaç vardır. İnsan, sezgi ile ve ilham yolu ile hakikati keşf eder. Keşif ehli gönlünü açık ve temiz tuttuğu sürece anlam alemine girer ve aydınlığa ulaşır. Suhrewerdî, aydınlığı hakikatin cevheri olarak kabul eder. Buna göre insan aydınlık/aydınlanma vesilesi ile doğruya ulaşır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Suhrewerdî'ye göre hakikate bilişsel ve zihinsel (kogntif) bir deneyim ile ulaşamayız. Hakikatin anlaşılabilmesi için insanın, içindeki kıvılcımı yakalaması ve peşinden gitmesi gerekmektedir.
Suhrewerdî beden ve ruhun farklılığına inanır. Karanlık bedeni, aydınlık da ruhu sembolize eder. Ruh maneviyât ile gelişir. Beden oruç ile ve uykusuzluk ile terbiye edilmelidir ki ruha manevi alemler açılabilsin, ruh maneviyat ile ilişki kurabilsin.
Suhrewerdî, rasyonel ve sezgisel düşünceyi de bir şekilde bir araya getirmiştir. Ona göre rasyonel düşünce önemlidir fakat bu, tek başına bizleri varlığın derinliklerine ulaştıramaz. Çünkü varlık, bizim sınırlı bilgilerimizden çok daha büyüktür. Bu yüzden bilişsel bir deneyim ile ulaşamadığımız hakikatlere ancak sezgisel bir kabiliyet ve deneyim ile ulaşabiliriz.
Surewerdî'nin ardından pek çok şey söylenebilir. Çünkü o ardında pek çok eser bırakmıştır. Bu eserlerden birkaçını dahi kısaca anlatmaya yeltensek konu bir hayli uzayacak. Bu yüzden kaleme aldığı eserlerinden bir kısmının ismini zikretmekle yetineceğiz. Filozof hakkında bilgilere ve kaynaklara ulaşmak isteyen herkes bunlara çok kolay bir şekilde ulaşabilir. Bu yazımın, bu büyük Kürd filozofu olan Surewerdî için bir iade-i itibar vesilesi olmasını temenni ediyorum.
Suhrewerdî, dolu dolu yaşamına yüz iki eser sığdırmıştır. Bunlardan yirmi dört tanesi kayıptır. Büyüklüğünü gösteren bu eserlerinden bir kısmının adını aşağıya alıyorum:
1- Aqilê sorx 2- Allamul xuda we aqîdetu ehlî tuqa 3- Bostanul qulûb 4- El elwahul imadiyye 5- Heyakilû'n nûr 6- Fi Hâleti't-Tufûliyye 7- Hikmetu'l-İşrâq 8- Istilâhâtu't-Tasavvuf 9- Qissatu'l-Xurbeti'l-Xarbiyye 10- Kitabu'l-Lemehât 11- Kitabu't-Telvîhât 12-Lugat-i Mûrân 13- el-Meşâri' ve'l-Mutârahât 14- el-Muqâvemât 15- Pertev-Nâme 16- Risale-i avazi per-i Cebraîl 17- Risâle Fi İ'tiqâdi'l-Hukemâ 18- Risâletu'l-İbrâc 19- Risâle Mûnisu'l-Uşşâk 20- Risâle-i Safîr-i Sîmurg 21-Risâle -i Yezdân-i Şinaht 22- Rûzi Bâ Cemâati Sûfiyân 23- Terceme-i Risâletu't-Tayr 24- el-Ecvibetü's-Sühreverdîyye 25- el-Erbeûn el-İdrîsiyye 26- Cezzâbu'l-Kulûb 27- Divânu's-Sühreverdîyye 28- Divânu's-Sühreverdîyye 29- Havâssu'l-Hurûf 30- el-Hikem fi Hurûfi'l-Mu'cem 31- Hikmetu'n-Nâsik fi'l-Menâsik 32- Kavâ'idu'l-Hikmiyye 33- Kavânînu'l-Hakâik 34- el-Kelimâtu'z-Zevkiyye ve'n-Nuketu'ş-Şevkiyye 35- Keşfu'l-GÛtâ li İhvâni's-Safâ 36- Kitâbu'l-Fütüvve 37- Külliyyât-Û Sühreverdîye 38- el-Lâhutiyye fi Envâri'l-Melekûtiyye 39- Makâmâtu's-Sûfiyye 40- Me'âricu'l-Elbâb fî Keşfi Müdâveleti'l-Efrâd ve'l-Aktâb 41- Menyelu'l-İs'âf ve'l-İs'âd fi Tahmîsi Bânet Su'âd 42- Mesâil Se'eleha Ba'du Eimmeti Hurasân Li'ş-Şeyh es-Sühreverdî 43- Münâcât-Û Şihâbeddin-i Sühreverdiyye 44- er-Rahîku'l-Mahtûm 45- Risâle Der Tarîk-i Sülûk 46- Risâle fi'l-Cism ve'l-Hareke ve'r-Rubûbiyye ve'l-Me'âd ve'l-Vahy ve'l-İlhâm 47- Risâle fî Fakr ve Mekâ'idu'n-Nefs 48- Risâle fi'l-Hikme 49- Risâle fî Hudûdi'l-Hukemâ 50- Risâle fi Şerhi'l-Fakr 51- Risâle fi't-Tasavvuf 52- Risâle fî Tecrîd 53- Risâle fî Vasfi'l-Ukûl 54- Risâle fi Zemmi'd-Dünyâ ve Medhiİ'l-Fakr 55- Risâletu'l-Hâiri'l-Vâcid ile's-Sâiri'l-Mâcid 56- Risâletu'l-Halvâ 57- SÛfatu'l-Halveti ve Adâbihâ 58- Şeceretu'l-Fütüvve li Ehli'l-Mürüvve 59- Şerhu Esmâi'l-Erbeîni'l-İdrîsiyye 60- Şerhu Makâmâti's-Sûfiyye 61- Tahmîsu'l-Burde 62- Tefsîru Sûreti'r-Rûm 63- et-Tenkihât fi Usûli'l-Fûkh 64- el-Vâridât ve't-Takdîsât 65- El-Vasâyâ li Yahyâ bin Habeş es-Sühreverdî.
Çeviri: Adnan FIRAT
--------------------------------------------------------------------------------
FİLOZOFÊN KURD 5 - SUHREWERDÎ
Mihemed RONAHÎ
Di vê nivîsa xwe de em ê li ser fîlozofê kurd yê navdar û mezin Şihabeddîn suhrewerdî rawestin. Di felsefeya rojhilata navîn ya li dû îslamê de fîlozofê herî bandordar e. Bi fikr û ramanên xwe rê li pêş piraniya fîlozofên musilman û gelek fîlozofên ewrûpayî vekiriye. Niha gava me felsefeya wî ji we re diyar kir, hûn ê bibînin ku birastî jî gelek fîlozofên dû wî ji ramanên wî kedî bûne. Navê felsefeya wî weka ekolekê tê binavkirin. Felsefeya îşraqî an jî îşraqiyyûn felsefeya Suhrewerdî ye. Ango Suhrewerdî avakarê felsefeya îşraqî ye.
Navê wî Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek e. Kunya wî bi temamî wisa ye. Şêx Şîhabûddîn Ebû'l futûh Yehyayê kurê Hebeşê Emîrek Suhrewerdiyê maqtûl. Ji ber ku di zanyariyê de pêşketî û deriyê gelek zanînên di tarîtiyê de vekiriye kunya wî bûye Ebû'l futûh, ango bavê yê ku deriyan vedike. Ji ber ku di dema xwe, di warê zanyariyê de hempayê wî tunebûye jê re gotine Şîhabûddîn, ango stêrka olê. Ji ber ku hatiye kuştin jî peyva maqtûl ango yê ku hatiye kuştin li navê wî zêde kirine. Lê ew herî zêde bi navê Suhrewerdî hatiye naskirin. Vî navê hanê jî ji warê xwe girtiye. Lewra bi eslê xwe ji Suhrewerd'a Îranê ye. Suhrewerd bajarokekî girêdayî Zencanêye, di nava Tebrîz û Tehranê de ye.
Suhrewerdî ji malbateke zana tê. Wekmînak apê wî zanyarê navdar Evdilqadirê suhrewerdî ye. Bave wî qazî bû û ji ber ku derew lê hat kirin, dema Suhrewerdî hê şeş mehî bû hate daliqandin. Wekî din jî em dikarin navê yekî gelek navdar bidin ku dîsa ji malbata Suhrewerdî ye. Akşemseddîn'ê mamosteyê Fatîh Siltan Mehmed neviyê Suhrewerdî ye. Akşemseddîn lawê Hemzeyê kurê Suhrewerdî ye. Di derbarê jidayikbûna wî de dîrokên cuda tên nîşandan. Lê bi gelemperî di warê jidayikbûna wî de dîroka nava 1115 û 1191'ê tê dayîn. Ew jî weka bavê xwe ji dest desthilatdarên wê demê tê kuştin. Lê yê ku wî dide kuştin kurdê herî navdar Selheddînê Kurdî (Eyyûbî) ye. Niha em derbasî felsefeya wî bibin.
Suhrewerdî bi navê felsefeya îşraqî (ronahî) felsefeyeke nûh ava kiriye û em dikarin bi hêsanî bêjin him li ser fîlozofên rojhilata navîn, him jî li ser fîlozofên ewrûpayî bandoreke mezin hildaye. Wekmînak Bergson, felsefeya xwe ya bi navê Instuisyonizm'ê ji ber Suhrewerdî hildaye û pêşva biriye. Çawa ku Suhrewerdî bandor daye fîlozofên dû xwe, wisa jî ji yên pêş xwe bandor girtiye. Herî zêde ji Zerdeşt û Mazdek bandor girtiye. Bingeha felsefeya Suhrewerdî li ser peyva ronahiyê ava dibe. Vê Zerdeşt girtiye û felesefeya xwe bi vê peyvê daye destpê kirin. Li gorî suhrewerdî meriv bi arava hiş û ramanê nikare bigihîje rastiyê. Ji bo bidestxistina zanîna berastîn pêjn û sirûş(îlham) divê. Mirov encax bi arava pêjn û sirûşê rastiyê kifş dike. Ehlê kifşê heçî dilê xwe pak bigire dê bêtir ji alema wateyê nêsîbî xwe bigire û bi vî rengî dê bigihîje ronahiyê. Suhrewerdî ronahiyê weka cewhera rastiyê dipejirîne. Li gorî wî em bi arava ronahiyê digihîjin heqîqetê. Weka kum e li jor jî hanî ziman, li gorî Suhrewerdî hiş û aqilê mirovan nikare wan bigihîne rastiyê. Ji bo têgihaştina rastiyê divê mirov çirûskekê di kûrahiya hundirê xwe de bibînên û bi wê çirûskê bigihîjin heqîqetê.
Suhrewerdî baweriyê bi cudatiya nav laş û giyanê tîne. Li gorî wî laş tarîtiyê, giyan jî ronahiyê sembolîze dike. Giyan bi me'newiyatê pêş dikeve. Divê laş jî bi rojî û bêxewiyê were sistkirin ku giyan azad bibe û bi cîhana me'newî re têkeve têkiliyê.
Suhrewerdî ramana pêjnî û ya rasyonel haniye ba hev. Li gorî wî zanîna rasyonel girînge lê bi serê xwe nikare bigihîje kûrahiya heyînê. Lewra heyîn ji zanînên me yên tixubdar gelek mezintir e. Ji ber vê yekê zanîna ku hişê meriv negihîjê encax bi arava pêjnê meriv karibe bigihîjê.
Em dikarin niha dûr û dirêj li ser felsefeya Suhrewerdî rawestin. Lewra Suhrewerdî li dû xwe gelek berhem hiştine. Hema em bi kurtasî ji van berheman çend heban li vir bînin ziman jî dê mijar gelek dirêj be. Ji bo vê yekê em ê niha tenê ji berhemên ku nivîsîne çend heban li jêr diyar bikin û nivîsa xwe li vir biqedînin. Heke hûn bixwazin di derbarê vî fîlozofê mezin de bibin xwedî agahî hûn ê karibin bi hêsanî xwe bigihînin çavkaniyan. Ez hêvî dikim ku ev nivîs dê bibe sedema qedirdayîna vî fîlozofê kurd ê navdar.
Suhrewerdî di jiyana xwe ya watedar de sed û du berhem nivîsî ye. Ji van sed û du berheman bîst û çar heb wendayî ne. Niha ez ê li jêr navê çend berhemên wî binivîsim. Ev berhem bi serê xwe dê mezinahiya Suhrewerdî nîşanê me bide.
1- Aqilê sorx 2- Allamul xuda we aqîdetu ehlî tuqa 3- Bostanul qulûb 4- El elwahul imadiyye 5- Heyakilû'n nûr 6- Fi Hâleti't-Tufûliyye 7- Hikmetu'l-İşrâq 8- Istilâhâtu't-Tasavvuf 9- Qissatu'l-Xurbeti'l-Xarbiyye 10- Kitabu'l-Lemehât 11- Kitabu't-Telvîhât 12-Lugat-i Mûrân 13- el-Meşâri' ve'l-Mutârahât 14- el-Muqâvemât 15- Pertev-Nâme 16- Risale-i avazi per-i Cebraîl 17- Risâle Fi İ'tiqâdi'l-Hukemâ 18- Risâletu'l-İbrâc 19- Risâle Mûnisu'l-Uşşâk 20- Risâle-i Safîr-i Sîmurg 21-Risâle -i Yezdân-i Şinaht 22- Rûzi Bâ Cemâati Sûfiyân 23- Terceme-i Risâletu't-Tayr 24- el-Ecvibetü's-Sühreverdîyye 25- el-Erbeûn el-İdrîsiyye 26- Cezzâbu'l-Kulûb 27- Divânu's-Sühreverdîyye 28- Divânu's-Sühreverdîyye 29- Havâssu'l-Hurûf 30- el-Hikem fi Hurûfi'l-Mu'cem 31- Hikmetu'n-Nâsik fi'l-Menâsik 32- Kavâ'idu'l-Hikmiyye 33- Kavânînu'l-Hakâik 34- el-Kelimâtu'z-Zevkiyye ve'n-Nuketu'ş-Şevkiyye 35- Keşfu'l-GÛtâ li İhvâni's-Safâ 36- Kitâbu'l-Fütüvve 37- Külliyyât-Û Sühreverdîye 38- el-Lâhutiyye fi Envâri'l-Melekûtiyye 39- Makâmâtu's-Sûfiyye 40- Me'âricu'l-Elbâb fî Keşfi Müdâveleti'l-Efrâd ve'l-Aktâb 41- Menyelu'l-İs'âf ve'l-İs'âd fi Tahmîsi Bânet Su'âd 42- Mesâil Se'eleha Ba'du Eimmeti Hurasân Li'ş-Şeyh es-Sühreverdî 43- Münâcât-Û Şihâbeddin-i Sühreverdiyye 44- er-Rahîku'l-Mahtûm 45- Risâle Der Tarîk-i Sülûk 46- Risâle fi'l-Cism ve'l-Hareke ve'r-Rubûbiyye ve'l-Me'âd ve'l-Vahy ve'l-İlhâm 47- Risâle fî Fakr ve Mekâ'idu'n-Nefs 48- Risâle fi'l-Hikme 49- Risâle fî Hudûdi'l-Hukemâ 50- Risâle fi Şerhi'l-Fakr 51- Risâle fi't-Tasavvuf 52- Risâle fî Tecrîd 53- Risâle fî Vasfi'l-Ukûl 54- Risâle fi Zemmi'd-Dünyâ ve Medhiİ'l-Fakr 55- Risâletu'l-Hâiri'l-Vâcid ile's-Sâiri'l-Mâcid 56- Risâletu'l-Halvâ 57- SÛfatu'l-Halveti ve Adâbihâ 58- Şeceretu'l-Fütüvve li Ehli'l-Mürüvve 59- Şerhu Esmâi'l-Erbeîni'l-İdrîsiyye 60- Şerhu Makâmâti's-Sûfiyye 61- Tahmîsu'l-Burde 62- Tefsîru Sûreti'r-Rûm 63- et-Tenkihât fi Usûli'l-Fûkh 64- el-Vâridât ve't-Takdîsât 65- El-Vasâyâ li Yahyâ bin Habeş es-Sühreverdî.
[b]HERİDAN.COM/kaynak d.bakır haber
